Zdrowie jest wartością, która przysługuje każdemu człowiekowi o czym świadczy artykuł 68 Konstytucji RP. Zgodnie ze wskazanym dokumentem każdy człowiek, bez względu na status ekonomiczny powinien mieć zapewniony równy dostęp do opieki medycznej, której źródło finansowania pochodzi głównie ze środków publicznych. Reguluje to ustawa o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych, zgodnie z którą, podstawą gromadzenia funduszy są składki płacone przez obywateli na ubezpieczenie zdrowotne, środki pochodzące z budżetu państwa oraz darowizny przekazywane na rzecz ochrony zdrowia.
W momencie, w którym jednostka wchodzi do systemu ochrony zdrowia w roli pacjenta, wszelkie prawa, jakie z tego tytułu mu przysługują reguluje ustawa o Prawach pacjenta i Rzeczniku praw pacjenta. Wskazany dokument odnosi się nie tylko do samej kwestii przywracania oraz pielęgnacji zdrowia. Obejmuje również obszar związany z prowadzeniem i przechowywaniem informacji medycznej, a także jej udostępnianiem. Ponadto określa zasady dotyczące przekazywania informacji o stanie zdrowia pacjenta, włączając w to przepisy odnoszące się do obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, w tym konsekwencji jego naruszenia. Warto również poświęcić uwagę nad tematyką zgody na działania lecznicze oraz odszkodowania, jakie należą się pacjentom z tytułu nieprzestrzegania przysługujących im praw.
Prawo do opieki medycznej
Obowiązkiem pracowników systemu ochrony zdrowia (lekarzy, pielęgniarek, położnych, itp.) jest dołożenie wszelkich starań, by pacjentom udzielana była pomoc odpowiadająca najbardziej aktualnej wiedzy medycznej. Jeżeli w danym szpitalu lub innej placówce, w której świadczona jest opieka medyczna, dane procedury nie są wykonywane, obowiązkiem pracowników tej jednostki jest udzielenie pełnej informacji na temat tego, gdzie i w jakiej kolejności dane leczenie może zostać podjęte przez pacjenta. W chwili wątpliwości pacjent ma prawo zażądać od lekarza konsultacji z innym lekarzem, albo zwołania konsylium lekarskiego, zaś od pielęgniarki konsultacji z inną pielęgniarką. Ważne jest również, by pacjenci mieli świadomość, że dane żądanie może spotkać się z odmową w momencie, gdy lekarz lub pielęgniarka uznają takie działanie za niecelowe i niezasadne.
W systemie ochrony zdrowia dostęp do świadczeń odbywa się w oparciu o kolejność zgłoszenia do systemu oraz stopień ciężkości naruszenia zdrowia. W tym obszarze warto mieć świadomość, że każda osoba znajdując się w stanie zagrożenia życia ma prawo do otrzymania fachowej pomocy medycznej poza kolejnością.
Odnosząc się do obszaru leczenia pacjenci powinni mieć świadomość przysługującego im prawa do poszanowania ich intymności oraz godności przez cały czas trwania procesu zdrowienia pod opieką pracowników ochrony zdrowia. Szczególny nacisk kładzie się bezpośrednio na stosowane procedury medyczne, gdzie to prawo musi być zachowane. Poruszone zagadnienie dotyczy również obowiązku pracowników medycznych zapewnienia pacjentom, których życie, w skutek choroby lub urazu dobiega końca, odpowiednich warunków, gwarantujących im spokojną i w miarę możliwości bezbolesną śmierć. Należy przez to rozumieć wkroczenie w obszar medycyny paliatywnej, której podstawą są czynności oparte m.in. na odpowiedniej pielęgnacji pacjenta oraz łagodzeniu bólu w ostatnich momentach życia. W myśl wskazanego prawa osoby, będące pracownikami ochrony zdrowia, które nie są angażowane w wykonywane procedury, nie mogą być obecne w trakcie ich wykonywania. Uczestniczenie lub też sama obecność osób trzecich (w tym bliskich) podczas leczenia jest możliwa jedynie za zgodą pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego oraz lekarza prowadzącego w przypadku osób nieletnich, całkowicie ubezwłasnowolnionych,
a także niezdolnych do pełnego zrozumienia aktualnego stanu zdrowia.
Nie każdy pacjent wie, że podczas wykonywania procedur medycznych (zabiegów, badań i in.) może towarzyszyć mu osoba bliska. Nie wyklucza to jednak sytuacji, kiedy lekarz lub inna osoba udzielająca świadczeń może takiej obecności odmówić w wyjątkowych sytuacjach. Do wskazanych okoliczności należy zagrożenie epidemiczne towarzyszące leczeniu lub inne zagrożenie bezpośrednio dla pacjenta, wynikające z obecności osoby trzeciej w trakcie wykonywania procedury medycznej.
Pacjent objęty stacjonarnym oraz całodobowym leczeniem może domagać się osobistego kontaktu z bliskimi osobami, jak również rozmowy telefonicznej z nimi lub prowadzenia korespondencji. Wskazane prawo działa w dwie strony, co oznacza, że pacjent może takiego kontaktu odmówić. Zgodnie z ustawą o działalności leczniczej leczenie stacjonarne i całodobowe obejmują świadczenia spoza zakresu leczenia szpitalnego. Zalicza się do nich świadczenia paliatywne, pielęgnacyjne, hospicyjne, wchodzące w obszar opieki długoterminowej, rehabilitacji w celach leczniczych, ale również leczenia uzależnień, psychiatrycznej opieki zdrowotnej i lecznictwa uzdrowiskowego. Wskazane świadczenia obejmują pacjentów, którzy, ze względu na swój stan zdrowia, wymagają całodobowych świadczeń udzielanych w odpowiednio przygotowanych pomieszczeniach. Ponadto, pacjenci mogą prosić o dodatkową opiekę pielęgnacyjną inną, niż wchodząca w zakres udzielanych świadczeń zdrowotnych, co dotyczy także opieki nad kobietami ciężarnymi w związku z przebiegiem ciąży, porodem i połogiem . Wskazane prawo o ile, przysługuje pacjentom, o tyle generuje koszty, które ponosi sam pacjent. Ustalane są one przez kierownika placówki, w której dana osoba przebywa. Koszt dodatkowej opieki jest udostępniany w lokalu danej jednostki medycznej.
Zgoda na wykonanie danej procedury medycznej.
W momencie, gdy pacjent otrzyma pełną informację na temat jego stanu zdrowia, wraz z propozycjami leczenia ma prawo wyrażenia zgody lub sprzeciwu wykonania danej procedury medycznej.
Małoletni pacjenci, którzy ukończyli 16-ty rok życia, podobnie jak osoby dorosłe, mają prawo wyrażenia zgody lub odmowy leczenia. W sytuacji, kiedy małoletni sprzeciwia się zastosowaniu danej procedury, zaś jego opiekunowie wyrażają na to zgodę, spór rozwiązuje decyzja sądu opiekuńczego. Nieco inna sytuacja dotyczy dzieci przed 16-ym rokiem życia, osób ubezwłasnowolnionych, z upośledzeniem umysłowym lub chorobą psychiczną, jak również tych, którzy nie są zdolni do pełnego rozeznania w swoim stanie zdrowia. W przypadku udzielania świadczeń wskazanym grupom osób, zgoda na leczenie lub jej brak jest udzielana przez przedstawicieli ustawowych (są odpowiedzialni za danego człowieka, przy czym odpowiedzialność ta wynika z konkretnych przepisów prawa), bądź opiekunów faktycznych (osób, które bez obowiązku prawnego sprawują opiekę nad daną osobą, np. rodzice). Ważne jest, że poza osobami, które nie ukończyły 16 lat, pozostałe grupy mogą wyrazić przeciwne stanowisko do tego, które objęte zostało przez ich opiekunów. Takie okoliczności, również rozwiązuje sąd opiekuńczy.
Powyższe przepisy prawa mają na celu zapewnić pacjentom bezpieczeństwo, ale również godne traktowanie przez pracowników ochrony zdrowia. Nieprzestrzeganie ustalonych zasad wiąże się z koniecznością zadośćuczynienia lub odszkodowania za poniesione przez pacjentów szkody, polegające m.in. na doznaniu silnego pogorszenia stanu zdrowia. Ponadto, wśród kar z tytułu naruszenia przepisów regulowanych ustawą o prawach pacjenta znajdują się kary pieniężne nakładane na świadczeniodawcę (lekarza, pielęgniarkę) przez Rzecznika Praw Pacjenta, które przekazywane są do budżetu państwa.
Prawo zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii bądź orzeczenia wydanego przez lekarza.
Zgodnie z ustawą o prawach pacjenta, istnieje możliwość wyrażenia sprzeciwu wobec opinii lub orzeczenia wydanych odpowiednio przez Rzecznika Praw Pacjenta lub lekarza udzielającego świadczenia. Ma to znaczenie zwłaszcza, gdy wpływają one na prawa i powinności pacjentów regulowane wskazaną wcześniej ustawą. Sprzeciw wnoszony jest do Komisji Lekarskiej, za pośrednictwem Rzecznika Praw Pacjenta. Można tego dokonać w terminie nieprzekraczającym 30 dni od momentu wydania opinii lub orzeczenia, podając uzasadnienie sprzeciwu. Brak uzasadnienia eliminuje możliwość rozpatrzenia sprzeciwu. Jeśli wniosek zostanie przyjęty, Komisja wydaje orzeczenie w terminie do 30 dni od dnia przejęcia sprzeciwu. Od tak wydanego orzeczenia pacjentowi nie przysługuje odwołanie.
Udzielanie informacji na temat stanu zdrowia pacjenta.
W ustawie o prawach pacjenta i rzeczniku praw pacjenta uregulowano także obszar związany z przekazywaniem informacji o stanie zdrowia osobom objętym opieką medyczną i członkom ich rodzin. Zgodnie z założeniem, prawo do tego typu informacji przysługuje każdemu pacjentowi. Nieco odmienne przepisy w tym zakresie odnoszą się do różnych grup leczonych osób, co uzależnione jest od kilku kryteriów, w tym, wieku oraz sprawności intelektualnej, mających wpływ na odpowiednie zrozumienie przekazywanych treści.
Jeżeli pacjentem jest osoba dorosła, małoletni po 16-tym roku życia lub jego ustawowy przedstawiciel, wówczas przysługuje im prawo do pełnego zapoznania ich z postawionym rozpoznaniem, a także z propozycjami metod diagnostycznych i metod leczenia. Dodatkowo, pacjentów ze wskazanej grupy informuje się o przewidywanych skutkach podjęcia danego leczenia lub rezygnacji z niego oraz efektach podjętych działań i ogólnie rokowaniu. Ważne jest, że wspomniana informacja powinna być przekazana w sposób jak najbardziej zrozumiały dla pacjenta, co wiąże się z koniecznością przekazania jasnego komunikatu pozbawionego fachowych terminów. Na podstawie pozyskanej wiedzy pacjent może przekazać swoje stanowisko w kwestii proponowanych rozwiązań lekarzowi, który musi liczyć się z taką decyzją podejmując dalsze leczenie. Wskazana informacja medyczna może być przekazana również członkom rodziny chorego, po wcześniejszej zgodzie pacjenta na jej udzielenie. Warto pamiętać, że podobnie jak prawo do otrzymania informacji, pacjent może zażądać nieinformowania go o jego zdrowiu. Podobne prawa przysługują pacjentom w przypadku opieki świadczonej przez pielęgniarkę lub położną
w zakresie opieki pielęgnacyjnej oraz podejmowanych zabiegach pielęgniarskich.
Nieco inna sytuacja dotyczy nieletnich poniżej 16-ego roku życia. W przypadku tej grupy udzielana jest informacja zdrowotna jedynie w zakresie niezbędnym do prawidłowego przebiegu procesu diagnozy, a dalej leczenia.
Zgodnie z ustawą o zawodzie lekarza i lekarza dentysty pracownik ochrony zdrowia może odmówić udzielenia świadczenia, po uprzednim uzyskaniu zgody swego przełożonego. Ważne jest, że w takich okolicznościach pacjent ma prawo domagać się informacji, gdzie może liczyć na otrzymanie danego świadczenia zdrowotnego.
Podobnie jak prawo do dostępu do informacji o stanie zdrowia, człowiekowi przysługuje również prawo wglądu do własnej dokumentacji medycznej. Powyższe prawo nakłada obowiązek na pracowników opieki zdrowotnej prowadzenia rzetelnej dokumentacji medycznej pacjentów, zawierającej informacje na temat ich stanu zdrowia oraz udzielonych im świadczeń zdrowotnych.
Dokumentacja medyczna może być udostępniona osobie, której dotyczy, jej przedstawicielowi ustawowemu lub innej osobie upoważnionej przez pacjenta. Jeżeli za życia pacjent nie wyrazi zgody na dostęp osób trzecich do informacji medycznej, po śmierci pacjenta również nie zostanie ona przekazana. Dane dotyczące leczenia pacjenta są mu udostępniane w placówce, w której udzielano świadczeń. Dodatkowo, pacjent może otrzymać wyciągi, odpisy lub kopie dokumentacji. Może również otrzymać oryginalne dokumenty, co wiąże się z koniecznością pokwitowania odbioru z zastrzeżeniem ich zwrotu zaraz po wykorzystaniu. Osoba, która zwraca się z prośbą o dokumentację medyczną powinna mieć świadomość, że stworzenie kopii danych może wiązać się z koniecznością uiszczenia opłaty wyliczanej w oparciu u stały algorytm uwzględniający wartość przeciętnego wynagrodzenia.
Prawo pacjenta do zachowania w tajemnicy informacji związanych z procesem leczenia.
Każda osoba korzystająca z opieki lekarskiej może domagać się, by nie udostępniano osobom trzecim danych związanych z jej leczeniem. Warto jednak pamiętać, że również w tym przypadku są pewne wyjątki, kiedy przepis ten nie musi lub nie może być zachowany. Okoliczności, w których tajemnica lekarska nie jest dotrzymana wiążą się m.in. z sytuacją, kiedy może to stanowić zagrożenie dla zdrowia lub życia pacjenta, czy też innych ludzi (zagrożenie dla innych może stwarzać choroba zakaźna lub zaburzenia psychiczne). Obowiązek nieudostępniania wskazanych informacji nie ma zastosowania również
w przypadku, gdy ustawowy przedstawiciel pacjenta wyrazi zgodę na ich przekazanie. Tajemnica zawodowa nie dotyczy również sytuacji, kiedy informacja o stanie pacjenta jest przekazywana pracownikom ochrony zdrowia, którzy zostają włączeni w proces leczenia w zakresie niezbędnym do zapewnienia odpowiedniej opieki pacjentowi.
We wskazanym prawie istotne jest również, że brak zgody na udzielanie informacji medycznej obowiązuje osoby udzielające świadczeń zdrowotnych również po śmierci pacjenta.
Wykorzystanie w tekście przepisy prawa i ich pozycja w Dzienniku Ustaw:
- Ustawa o prawach Pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta – Dz.U. 2012 poz. 159
- Ustawa o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych – Dz.U. 2004 nr 210 poz. 2135
- Ustawa o zawodzie lekarza i lekarza dentysty – Dz.U. 2008 nr 136 poz. 857
- Ustawa o działalności leczniczej – Dz.U. 2011 nr 112 poz. 654
