Zaczyna się niewinnie, jako pragnienie przezwyciężenia chronicznej choroby lub ogólnej poprawy zdrowia. Pod wpływem kreowanego przez media zdrowego stylu życia wiele osób podejmuje wyzwanie zmiany dotychczasowych nawyków żywieniowych pod hasłem „Chcę się zdrowo odżywiać…”, inni natomiast zmuszeni chorobą somatyczną – alergią, cukrzycą czy też chorobą nowotworową – eliminują z diety określone produkty, zawężając swój codzienny jadłospis do minimum szkodliwości. Wszystko to jest jak najbardziej słuszne i można wręcz powiedzieć chwalebne – jednak do momentu, w którym znajduje się pod zdroworozsądkową kontrolą i nie zaczyna przeradzać się w niemożliwy do opanowania „obłęd”. Brak dystansu oraz często niepełna lub nawet błędna wiedza na temat zasad zdrowego odżywiania się mogą prowadzić do rezygnacji z wielu niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania grup pokarmowych, a co za tym idzie, do przyjmowania patologicznych zachowań. Wówczas mamy do czynienia z ortoreksją – patologiczną fiksacją na spożywaniu właściwej i zdrowej żywności.
KILKA SŁÓW O TYM, SKĄD SIĘ WZIĘŁA ORTOREKSJA
Ortoreksjanervosa (znana również jako ortoreksja) jest uznawana, jako zaburzenie odżywiania lub zaburzenie psychiczne charakteryzujące się skrajną i nadmierną dbałością o unikanie produktów postrzeganych, jako niezdrowe. Termin ortoreksja pochodzi z języka greckiegoορθο- (ortho, właściwy lub prawidłowy) i όρεξις (orexis, apetyt ) dosłownie oznacza “prawidłowy apetyt”, natomiast w znaczeniu praktycznym tłumaczony jest jako “prawidłowa dieta”. Został wprowadzony w 1997 roku przez Stevena Bratmana jako zaburzenie podobne do innych zaburzeń łaknienia, takich jak na przykład anoreksja czy bulimia. Bratman w dzieciństwie chorował na alergię na skutek czego musiał wyeliminować z diety pszenne pieczywo i produkty mleczne. Spożycie ich mogło mu zaszkodzić, co powodowało u niego narastający z upływem lat strach i niepokój, który doprowadził do korzystania tylko z produktów ekologicznych. Selekcji jedzenia zaczęło towarzyszyć unikanie spotkań z bliskimi. Czas ten zapełniał planowaniem i przygotowywaniem posiłków, a przy tym wszystko starannie przeżuwał. Jego najbliższe otoczenie zaczęło odbierać jego zachowania jako niepokojące. Bratman dopiero jako praktykujący lekarz zauważył, że jego podejście do odżywiania jest w jakimś sensie nieprawidłowe. Niektórzy jego pacjenci prezentowali podobne objawy charakteryzujące się rygorystycznym przestrzeganiem diety, które prowadziły do zaburzeń, którym nadał nazwę orthorexianervosa. W swojej książce Health Food Junkies opisuje zmagania pacjentów z nową chorobą.
CZYM DOKŁADNIE JEST ORTOREKSJA, CZYLI POZORNIE NORMALNE SZCZEGÓŁY
Każdego dnia jesteśmy zewsząd motywowani do podjęcia zdrowego sposobu odżywiania. I trudno się dziwić. Przecież to dla naszego dobra. Dzięki temu możemy uniknąć wielu chorób, poprawić kondycję fizyczną czy zmienić nieprawidłowe nawyki żywieniowe zachodniej diety. Jednak, jak wszystko, zdrowe odżywianie ma swoje granice. Oczywiście nie w każdym przypadku takie zachowania mają charakter patologiczny. Dopiero, gdy życie danej osoby zostanie zdominowane przez dietę, gdy stanie się ona ucieczką od codziennego życia, a większość czasu przeznaczona jest na kupowanie, planowanie i przyrządzanie posiłków, możemy mówić o zachowaniu zaburzonym, czyli o ortoreksji. Według Stevena Bratmana, ortoreksja jest niezdrową obsesją w stosunku do zdrowego jedzenia. Wyjątek stanowią weganie czy wegetarianie, którzy produkty, których nie spożywają zamieniają na inne o podobnych właściwościach odżywczych, np. mięso na soję. Dla bardziej wyraźnego obrazu tego zaburzenia posłużmy się kilkoma zdaniami pochodzącymi z pracy Bratmana: Ortoreksja zaczyna się niewinnie, jako pragnienie przezwyciężenia chronicznej choroby lub ogólnej poprawy zdrowia. Wymaga ogromnego samozaparcia i wytrwałości w stosowaniu się do reżimu dietetycznego, żelaznej samodyscypliny, rezygnacji z utrwalonych w dzieciństwie oraz narzuconych przez kulturę, w której żyjemy nawyków żywieniowych.
Chorzy na ortoreksję często kierują się odczuwanym poczuciem wyższości wobec osób odżywiających się „śmieciową żywnością“. Z czasem, myśli na temat tego, co jemy, ile, jakie popełniamy błędy dietetyczne opanowują cały ortorektyczny dzień. Akt spożywania „czystego jedzenia“ ma pseudo-duchowe konotacje: w miarę postępowania, dzień wypełniony jest przez kiełki, japońskie morele i ciasteczka amarantusowe – staję się tak święty jak jeden dzień spędzony w ubóstwie. Kiedy ortorektyk zaliczy potknięcie (mogące zawierać wszystko, począwszy od pożerania jednej rodzynki w akcie pogwałcenia prawa, kończywszy na spożyciu ogromnej ilości lodów HaagenDaz i pizzy Supreme) doświadcza utraty łaski i musi ponieść niezliczone akty skruchy i żalu – są to zazwyczaj jeszcze bardziej rygorystyczne diety oraz dni postne. Z czasem ta „duchowa kuchnia” zaczyna przesłaniać inne źródła sensu życia, ortorektyk zostanie pogrążony w ciemności i smutku na skutek zjedzenia hot doga, nawet jeśli w tym czasie jego ulubiona drużyna zdobyła mistrzostwa świata. Wręcz przeciwnie może ocalić swój honor i odkupić swoje winy poprzez dodatkowe ćwiczenie i czystość dietetyczną. Ortoreksja w miarę upływu czasu sięga momentu, w którym cierpiąca na nią osoba spędza większość czasu na planowaniu, kupowaniu i jedzeniu posiłków – logistyce, często bardzo skomplikowanej, np. sprowadzaniu produktów z daleka. Są skłonni do stosowania monodiety lub diet bardzo restrykcyjnych, takich jak dieta z kaszy jaglanej, koziego mleka czy dieta owsiana. Niezwykle wielką wagę przywiązują do elementów oczyszczania w diecie – diety oparte o głodówki, picie ziół czy soków, zazwyczaj regularnie powtarzane. Ponadto wewnętrzne życie ortorektyka zostaje zdominowane przez wysiłki mające na celu powstrzymanie pokusy, samopotępienie za potknięcia, modlenie się do siebie o sukces w wypełnieniu przez siebie wybranego reżimu i uczuciach przewagi nad innymi, mniej czystymi w swoich żywieniowych nawykach. Właśnie zamiana wszystkich wartości życia na akt jedzenia czyni ortoreksję prawdziwym zaburzeniem podobnym do bulimii czy anoreksji. Różnica polega właściwie na jakości, bez ograniczeń ilościowych. W 2009 roku, UrsulaPhilpot, dyrektor Brytyjskiego Stowarzyszenia Dietetycznego i starszy wykładowca na Metropolitan Univeristy w Leeds, opisała dla czasopisma The Guardian osoby chorujące na orhorexianervosa jako skoncentrowane wyłącznie na jakości jedzenia, które przyjmuje ich ciało oraz relatywizujące oczyszczające i ograniczające ich diety do ich osobistego rozumienia i wyobrażenia, które produkty są rzeczywiście „czyste”.
KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ORTOREKSJI, CZYLI JAK MOŻNA JĄ ROZPOZNAĆ
Ortoreksja nie była dotąd jednostką uwzględnioną w klasyfikacjach zaburzeń psychicznych (ICD-10, DSMIV). Nie stanowiła ona samodzielnej jednostki chorobowej uwzględnionej w klasyfikacjach, zwyczajowo jednak umieszczało się ja wśród zaburzeń odżywiania. W czwartej edycji klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV, Diagnostic and Statistical Manual of MentalDisorders) wymienia się 3 podstawowe grupy zaburzeń tego rodzaju: anorexianervosa(AN) — 307.1, bulimia nervosa(BN) — 307.51 oraz nieokreślone zaburzenia odżywiania (EDNOS, eatingdisorder not otherwisespecified) — 307.50, do których należy przede wszystkim zespół kompulsywnego jedzenia (BED, bingeeatingdisorder). W maju 2013 r. ukazała się zaktualizowana wersja klasyfikacji – DSM-V. Zaburzenia Odżywiania z DSM-IV (EatingDisorders) zostały zamienione na Zaburzenia Żywienia i Odżywiania (Feeding and EatingDisorders). Ponadto BED traktuje się jako samodzielne zaburzenie. Inne, nieskategoryzowane zaburzenia związane z odżywianiem się to, czyli obecnie (FEDNOS, feedingdisorders not otherwisespecified) to: ortoreksja (ON, orthorexianervosa), czyli przywiązywanie nadmiernej wagi do tak zwanego zdrowego odżywiania się jedzenie pod wpływem stresu (EEB, emotiogeniceatingbehavior), syndrom jedzenia nocnego (NES, nighteating syndrom) oraz zaburzenie odżywiania związane ze snem (SRED, sleeprelatedeatingdisorder).
Pomimo rosnącego zainteresowanie zjawiskiem ortoreksji na świecie, brak jest również uzgodnionej definicji ortoreksji oraz powszechnie akceptowalnych, ujednoliconych kryteriów diagnostycznych. Jedynie zaburzenia odżywiania definiowane są jako zaburzenia nawyków żywieniowych lub zachowania polegającego na kontroli masy ciała. Niektórzy specjaliści podjęli się zadania ustalenia wytycznych omawianego zaburzenia.
Pierwsze kryteria diagnozy ortoreksji zaproponowali Steven Bratman i David Knight. Zgodnie z nimi za obecnością tego zaburzenia przemawia udzielenie przez osobę badaną twierdzących odpowiedzi na co najmniej 4 z 10 pytań:
1) Czy poświęcasz ponad 3 godziny dziennie na myślenie o zdrowym odżywianiu?
2) Czy planujesz posiłki dzień wcześniej?
3) Czy ważniejsze dla Ciebie to, co jesz niż przyjemność płynąca z jedzenia?
4) Czy wraz z poprawą jakości diety nastąpiło u Ciebie pogorszenie jakości życia?
5) Czy jesteś bardzo surowy w stosunku do Ciebie?
6) Czy jesteś w stanie poświęcić przyjemne doznania płynące z jedzenia, aby jeść to, co uważasz za właściwe?
7) Czy uważasz, że Twoja samoocena wzrasta, kiedy jesz zdrową żywność? Czy potępiasz ludzi, którzy nie odżywiają się zdrowo?
8) Czy masz poczucie winy lub masz do siebie odrazę w przypadku odstępstwa od diety?
9) Czy Twój sposób odżywiania izoluje Cię od społeczeństwa?
10) Czy kiedy jesz zgodnie z przekonaniami, masz poczucie całkowitej kontroli?
Natomiast Lorenzo Maria Donini wraz z zespołem Rzymskiego Uniwersytetu Sapienza podjęli pierwszą próbę empirycznego ustalenia kryteriów diagnostycznych ortoreksji. Zaproponowali, aby opierała się na:
1) stwierdzeniu cech osobowości obsesyjno-kompulsyjnej
2) występowaniu przesadnego przywiązania do zdrowego sposobu odżywiania (ang. healthfanaticeatinghabits)
3) stałym, nie przejściowym charakterze zaburzenia
4) wykazaniu, że zachowania związane z odżywianiem mają negatywny wpływ na jakość życia jednostki
ORTOREKSJA A ANOREKSJA – CO JE ŁĄCZY, A CO DZIELI?
Steven Bratman w swojej pracy zwraca uwagę na to, że obecnie niektórzy dzielą ortoreksję na dwa rodzaje, że istnieją dwie formy ortoreksji: mniej groźna ortoreksja – łagodniejsza obsesja, nieco ponad granicami zdrowego rozsądku oraz ortoreksja nervosa – bardziej niebezpieczna, będąca poważną chorobą. Według autora ortoreksja ma cechy wspólne z OCD (zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi) oraz anoreksją. Ortoreksja prezentuje obraz podobny do obrazu jadłowstrętu psychicznego. Zarówno jednemu, jak i drugiemu zaburzeniu towarzyszą rytuały związane z posiłkami, zaabsorbowanie jedzeniem, sztywne nawyki żywieniowe oraz związek samooceny z odżywianiem. W wielu przypadkach jadłowstręt psychiczny zaczyna się od stosowania różnych diet np. przejścia na wegetarianizm, wyborem „zdrowych” produktów, takich jak warzywa, czy produkty pełnoziarniste. Osoby chore na anoreksję oraz ortoreksję przywiązują dużą wagę do tematyki jedzenia, wertują stronny internetowe z przepisami kulinarnymi, czytają etykiety artykułów spożywczych czy celebrują swoje posiłki. Długotrwałe stosowanie ubogiej w składniki diety często może doprowadzić do zmniejszenia masy ciała i niedożywienia, wówczas objawy ortoreksji zamazują się i zaczynają spełniać kryteria jadłowstrętu psychicznego. W ortoreksji jednak sama ilość czy kaloryczność spożywanych posiłków nie zostaje zmniejszona, znaczenie ma jedynie jakość. W kontekście związku ortoreksji z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi możemy mówić o podobieństwach w sferze uporczywych obsesji (np. myślenie i sprawdzanie składników, planowanie jadłospisu) oraz powtarzających się czynności (np. przygotowywanie posiłków w odpowiedni sposób). W przypadku OCD zarówno jedne, jak i drugie stanowią źródło cierpienia chorego oraz służą redukcji lęku. Nie wiadomo jednak, czy objawy te towarzyszą ortoreksji. Bratman uważa wręcz, że osoby chorujące na ortoreksję są dumne ze swojego sposobu odżywiania, nie mają poczucia choroby i często przekonują innych do naśladowania ich nawyków żywieniowych.
KONSEKWENCJE ORTOREKSJI, CZYLI CO, GDY JEST JUŻ ZA PÓŹNO NA PROFILAKTYKĘ
Każda choroba niesie ze sobą negatywne skutki. W przypadku ortoreksji powinno być inaczej. Jak zdrowe odżywianie, które ma mieć z zasady działanie leczące, może prowadzić do poważnych, czasem nieodwracalnych zaburzeń? Jak stosowanie diety w przebiegu chorób onkologicznych czy cukrzycy może pogorszyć stan zdrowia pacjenta? Otóż może w momencie, gdy bez konsultacji ze specjalistą chory eliminuje z diety większość produktów (np. mięso i jego przetwory, nabiał, pieczywo) ze względu na zawarty w nich np. cukier i zamienia je na niewyobrażalnie duże ilości substytutów w postaci kasz, ziół i suplementów diety. Czym to skutkuje? Przede wszystkim niedoborem wielu mikroskładników, spadkiem poziomu białka oraz zaburzoną proporcją dostarczanych wartości odżywczych w trakcie dnia. Wówczas mogą pojawić się zaburzenia czynności narządów wewnętrznych, szpiku kostnego, układu pokarmowego czy układu pokarmowego. W przypadku długotrwałego stosowania „zdrowej diety” organizm ludzki podlega postępującemu wyniszczeniu, pogłębiają się niedobory, które prowadzą do chorób takich jak osteoporoza, choroby zębów, skóry, a nawet do uszkodzeń wątroby, układu nerwowego i krwionośnego, jak również do zaburzeń natury psychicznej, np. depresji i związanych z nią problemów w pracy, domu, czy nawet izolacji wśród społeczeństwa.
WOKÓŁ ORTOREKSJI – CZYLI WIEŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA
Ortoreksja jest stosunkowo nowym zagadnieniem, dlatego też literatura uboga jest w badania dotyczące jej objawów klinicznych czy rozpowszechnienia. Pierwsze badania przeprowadzone były w 2001 roku we Włoszech przez Lorenzo M. Doniniego i współpracowników. Uzyskane przez nich wyniki wskazują na dość duże rozpowszechnienia zaburzenia jakim jest ortoreksja (6,9%), co ciekawe częściej występującym u mężczyzn. Podobnie późniejsze badania, tym razem przeprowadzone na terenie Turcji w 2005 roku wykazały 40% rozpowszechnienie, również wśród mężczyzn (rezydentów medycyny), a kolejne – 57,5% u studentów medycyny, także płci męskiej.
W Polsce po raz pierwszy zespół badaczy reprezentowany przez lekarzy z Centrum Pediatrii im. Jana Pawła II w Sosnowcu, Katedry Psychiatrii i Psychoterapii oraz Katedry Epidemiologii SUM w Katowicach rozpoczął badania przy użyciu zaadoptowanego do warunków polskich narzędzia diagnostycznego 1 na populacji młodzieży sosnowieckiej.
W latach 2011-2012 prowadzono badania w ramach grantu naukowego Fundacji Nutricia, na temat: „Rozpowszechnienie i uwarunkowania ortoreksji wśród młodzieży miejskiej w wieku 15-19 lat”. W Polsce epidemiologia ortoreksji wcześniej nie była badana. Proponowane badanie jest pierwszą, naukową próbą oceny problemu. Ponadto projekt umożliwi nie tylko wymianę doświadczeń naukowych między ośrodkami zagranicznymi, ale także wykorzystanie krajowych danych w tworzeniu wiedzy na temat wymiaru ortoreksji w społeczeństwie, w którym od kilku lat ma miejsce wyraźna i wcześniej nieobecna zmiana stylu życia, obejmująca także preferencje żywieniowe, zwłaszcza w odniesieniu do młodzieży. Uzyskanie aktualnych danych pozwoliło na opracowanie obrazu epidemiologicznego ortoreksji, stanowiącego podstawę do podejmowania decyzji w kontekście profilaktyki, jak również rozwoju badań w tym kierunku w przyszłości. Uzyskane wyniki pozwoliły ustalić odpowiednią liczbę punktów dla diagnozy ortoreksji oraz stworzyć narzędzie do jej diagnozy na gruncie polskim. Dane potwierdziły, iż jest to zaburzenie bliższe zaburzeniom odżywiania się niż obsesyjno-kompulsyjnych, wskazały również grupy ryzyka rozwoju ortoreksji.
Autor: Agnieszka Stachowicz
Bibliografia i strony, dzięki którym można dowiedzieć się więcej:
Janas-Kozik M., Zejda J., Stochel M., Brożek G., Janas A., Jelonek I. Ortoreksja – nowe rozpoznanie? Psychiatria Polska(2012), t. XLVI, numer 3, s. 441-450
www.orthorexia.com
Bratman S., What is orthorexia? (2009)
http://www.centrum-pediatrii.com.pl/strefanaukowa/granty
Bratman S., The Health Food Eating Disorder. Yoga Journal. (1997)
http://www.centrumzaburzenodzywiania.pl/artykul/adaptation-ortho-15-test-polish-women-and-men-0#.UuvfrKUfm_Q
